چکیده:

روابط گوناگون میان معانی واژگان در عبارات قرآنی‏ یکی از شیوه‏های پر کار برد در بهره‏گیری از بدیع معنوی‏ در آیات قرآن است.در این میان،تضاد معنایی و تقابل‏ بین معانی بخشهای مختلف کلام آرایه‏های متنوعی را پدید می‏آورد که یکی از ارکان اعجاز ادبی قرآن را تشکیل‏ می‏دهد.اما نقش طباق و تضاد در قرآن به زیبایی آفرینی‏ محدود نمی‏شود،بلکه در تبیین برخی مفاهیم و آشکارتر نمودن بعضی معانی در پاره‏ای از عبارات قرآنی نیز تأثیر بسزایی دارد.این ویژگی متناسب با گونه متمایز و برجسته بلاغت در قرآن است که در آن آرایه‏های ادبی و عناصر زیبایی آفرین و زینت بخش سخن در همه یا اغلب‏ موارد هماهنگ با شیوایی،روانی و سلاست کلام و در راستای تبیین معنی و تسهیل فهم آن برای مخاطب‏ می‏باشد.در مقاله حاضر نگارنده کوشیده است این‏ ویژگی بالغت قرآن را در آرایه تضاد یا طباق و ملحقات‏ آن مانند مقابله،تناقض و رجوع مورد به بررسی قرار دهد.

کلید واژها:تضاد،طباق مقابله،تناقض،رجوع،آرایه‏ ادبی.

بر اساس دیدگاه عموم علمای بلاغت،طباق(تضاد، مطابقه)عبارت است از آوردن دو کلمه با معانی متضاد در کلام.هر چند ضرفا گرد هم آمدن دو کلمه متضاد را طباق‏ به شمار آورده و شرط نکرده‏اند که ذکر توأمان دو کلمه‏ متضاد در صورتی طباق به شمار می‏آید که آفریننده زیبایی‏ موجب زینت کلام باشد ولی به طور معمول در سخن‏ ادبا و بلغا طباق به گونه‏ای است که تقابل دو معنی را برای‏ مخاطب خوشایند و لذت بخش می‏نمتید.

«الطباق هو الجمع بین لفظین متقابلین فی المعنی... فیکون تقابل المعنیین و تخالفهما ممّا یزید الکلام حسنا ز طرافة».1

شاعر،سپیدی موی سر را به دندانهای سپید انسان‏ خندان تشبیه کرده،انگار میان خنده و گریه ناشی از مشکلات پیری تقابل معنایی زیبایی را پدید آورده است تا آنجا که ثعالبی در این باره می‏نویسد:«این زیباترین سروده‏ دعبل است که نام و یاد او را مشهور و پایگاه سخنش را والا نموده است.»2همچنین در این سخن حکیمانه

آرایه تضاد در قرآن

  امیر المؤمنین که«اذا تم العقل نقص الکلام»3بدون تردید طباق میان«تم»و«نقص»یکی از عناصر زیبایی آفرین‏ می‏باشد،همچنانکه تضاد میان خنده و گریه در سخن‏ دیگر آن حضرت:

4در قرآن نیز بسیاری از آیات طباق سبب‏ تحسین و تجمیل کلام و موجب آرایش سخن است برای‏ مثال:

(حشر/14)که در توصیف منافقین است پندار اتحاد و همبستگی ظاهری‏ آنان را با اشاره به تشتت و تفرقه باطنی ایشان به زیبایی نفی‏ نموده است.یا آنجا که می‏فرماید:

(ملک/16)تهدید هولناک و رعب انگیز خداوند نسبت به بندگان با تعبیر زیبایی که ناشی از تقابل‏ میان آسمانو زمین است شکوه و زیبایی افزونتری یافته‏ است.همچنین در آیه

(مزمل/17)منظره ترسناک و رعب آوری که از فضای حاکم بر روز رستاخیز ترسیم شده است مرتبط با تقابل میان تعبیر«ولدان»و«شیب»می‏باشد.آنجا که از دوستی با دشمنان خدا نهی می‏فرماید:

(ممتحنه/13)زیبایی تعبیر،مرتبط با آشکار نمودن‏ زشتی عمل مورد نهی است که از مقابله دوستی و دشمنی‏ فهمیده می‏شود.